O ilustre historiador tudense, Ávila y la Cueva, afirma que xa dende o século XII a poboación contaba cun hospital no que, ademais de coidar os doentes pobres, se lles daba pousada ós peregrinos que se dirixían ou volvían de Santiago. O edificio, sito nos arredores da catedral, acollía na parte baixa a alfóndega ou mercado cuberto da cidade, tal como figuraba nun expresivo rótulo que recolle o mencionado historiador: “Alfóndega de Tui MCLXXXI”. En 1756 o bispo Rodríguez Castañón mandou levantar un novo hospital, baixo o título e advocación da Virxe do Pilar, no sitio do anterior, que construíra o prelado D. Diego de Torquemada. Por outra parte, a acta de 20 de xullo de 1813 indica que o bispo García Benito doou para a súa edificación a terceira parte da pedra da capela da irmandade Escola de María, situada na rúa de Tras a Obra (hoxe, rúa Sanz).

Pasado o tempo, o edificio fíxose pequeno, entón a Xunta de goberno determinou construír un novo, do que se puxo a primeira pedra o 24 de xuño de 1902 e que inaugurou o bispo D. Manuel Lago González no ano 1923. O antigo edificio do hospital e inclusa foi vendido en 1902 á Congregación relixiosa das Franciscanas Misioneiras de María, que ó marchar de Tui en 1968 llo doaron á Diocese.

Na actualidade o histórico edificio está dedicado a Museo Diocesano e aínda conserva no patio interior o escudo de armas do bispo Torquemada que figuraba na primitiva fachada.

A institución benéfica estivo presidida polos prelados da Diocese, que nomeaban a prestixiosos clérigos para a súa dirección.

Estes, á súa vez, formaban a Xunta de goberno que, segundo recollen as actas, se reunía con frecuencia e tomaba os acordos que lles garantiran a atención ós máis desherdados.

A institución perdurou ata 1954, ano no que as Irmanciñas dos Anciáns Desamparados abriron en Tui a residencia de San Telmo e acolleron alí os pobres e doentes da comarca do Baixo Miño.

Dos documentos depositados no Hospital tudense e agora conservados no Arquivo Histórico Diocesano, o máis antigo é o que leva data de 24 de marzo de 1441 e trata dunha doazón que fixeron ó hospital de pobres e peregirnos da cidade Pedro Estévez, Juan da Bouza e Lorenzo Calvo, xustizas de Tui, e outros veciños da cidade. A doazón consistía nas “rendas do peso”, é dicir, o imposto do que se compraba e vendía no mercado.

As constitucións do bispo D. Diego de Torquemada, publicadas o 15 de xaneiro de 1569, estableceron en quince artigos as normas polas que se debería rexer o Hospital de Pobres e o de San Xián dos Lázaros, situado este último no arrabal do Rollo.

CADRO DE CLASIFICACIÓN

3. ARQUIVO HISTÓRICO DO HOSPITAL

3.1. Goberno
3.1.1. Constitucións do bispo Torquemada, 1569
3.1.2. Libro de actas, 1799-1930
3.1.3. Libro de correspondencia, 1857-1927
3.1.4. Vacantes de beneficios, 1790-1810
3.1.5. Rexistro de expósitos e enfermos, 1897-1958
3.1.6. Rexistro de militares, 1880-1931

3.2. Libros administrativos
3.2.1. Libros de contas, 1845-1929
3.2.2. Inventarios, 1846-1940
3.2.3. Padroados, 1830-1950
3.2.4. Foros e rendas, 1830-1907
3.2.5. Décimos, 1811-1851

3.3. Acción pastoral
3.3.1. Rexistro de bautizados, 1867
3.3.2. Dilixencias matrimoniais, 1826-1880
3.3.3. Libro de defuncións, 1876-1879

3.4. Fundacións
3.4.1. Patrimonios, 1795-1810
3.4.2. Capelanías e obras pías, 1753-1812
3.4.3. Fundación Félix Rodríguez, 1910-1975

3.5. Documenación notarial
3.5.1. Libro de documentos antigos, s. XV
3.5.2. Libro tumbo en pergameo, s. XVI
3.5.3. Protocolos notariais, 1777-1843
3.5.4. Preitos, 1780-1812
3.5.5. Pedimentos, 1780-1845

3.6. Documentación cartográfica
3.6.1. Planos do novo hospital e da inclusa de Tui, 1900-1930