A Irmandade sindical de labradores e gandeiros de Tomiño constituía o organismo representativo do sindicalismo agrario no Concello tanto durante o período franquista coma nos primeiros anos da democracia, xa en forma de Cámara Agraria, ofrecéndolle servicio e asesoramento ó ben nutrido sector agropecuario do municipio en diversos aspectos administrativos.

Dispuña esta institución dun local propio, na saída do núcleo de Tomiño a carón da estrada que vai en dirección á Guarda. É unha edificación de planta baixa, en pedra, con planta rectangular e profusión de vans.

Nela funcionaban a Cámara Agraria e o Centro de Inseminación, contando ademais cun pequeno garaxe para gardar a maquinaria que usaban os agricultores da zona en réxime comunitario.

Na actualidade atópase nun lamentable estado de abandono, rodeado de maleza e cunha evidente falta de mantemento, a pesar de ser utilizado pola Comunidade de Montes.

No seu interior estaba depositada a documentación que aínda se conserva, espallada polo chan, en penosas condicións de limpeza e absolutamente descoidada. Esta documentación producida como consecuencia desas funcións, aínda que non conservada na súa totalidade, tratouna o equipo do Servicio Técnico do Patrimonio Documental no mes de maio do 2003 para favorecer a súa conservación e facilitar o seu acceso a ela.

Daquela a documentación que se conserva da Irmandade sindical de agricultores e gandeiros de Tomiño corresponde a aqueles fondos que por motivos descoñecidos non se lle chegaron a remitir a Pontevedra, seguramente por teren unha consideración menor; sería, polo tanto, un fondo parcialmente conservado e restrinxido á documentación menos valorada (correspondencia, ficheiros..). Aqueles documentos de especial interese, coma os libros de actas do Cabido, das respectivas comisións, a documentación orzamentaria... non figura entre a documentación que se recuperou e finalmente organizou.

As condicións de conservación da documentación eran deficientes, sen as necesarias medidas de seguridade, disposta no chan e en mobles de madeira moi deteriorados, con moita suciedade e roedores.

Tras concluír os traballos de organización e descrición dos fondos documentais conservados puidéronse inventariar un total de 34 unidades de instalación que abranguen un período cronolóxico que iría dende 1941 ata 1988.

Como consecuencia da actividade sindical agraria, a maior parte da documentación conservada forma parte da sección Administración, dispoñemos así mesmo de correspondencia, oficios e circulares, especialmente en relación a diversos organismos agrarios (COSA, Xefatura Agronómica, Mutualidade Social Agraria) durante un amplo período cronolóxico, conservándose ademais un bo conxunto de certificacións (afiliacións á SSA, contribución rústica, quintas), instancias e partes estatísticos de actividades solicitados pola superioridade.

En segundo lugar, dentro da sección de Servicios, comparte preponderancia cuantitativa a serie 3.1, correspondente á documentación xerada pola Corresponsalía Local da Mutualidade Agraria, a cal supón o groso do conxunto documental posto que a tramitación dos asuntos referidos á Seguridade Social Agraria era o servicio máis importante ofrecido polas Irmandades ós agricultores.

Dentro desta serie merece especial mención a documentación conservada do Centro de Inseminación de Tomiño relativas ó control do gando; á Mutua Gandeira denominada “Vacas do Barro”; ou a da Cooperativa do Campo “Santa María” de Tomiño con documentación dun amplo período (1942-1985).

A sección 1 de Goberno a penas ten testemuños documentais agás uns impresos de solicitude de ingreso na Irmandade, que inclúen a foto do solicitante e teñen por iso certo interese e atractivo.

En canto á sección 4 de Facenda está incompleta e fragmentada posto que só se conservan parcialmente orzamentos e algunhas contas de recadación e padróns da derrama agrícola.

4.- FACENDA